Kleszcze to pajęczaki należące do rzędu roztoczy o długości ciała do 4 mm. Samce kleszczy są zdecydowanie mniejsze (wielkości ziarna maku) i trudniej wykryć je na zwierzęciu ponieważ żerują krótko, często zmieniając żywicieli. Samice, osiągające rozmiary ziarna sezamu, żywią się krwią przez 5- 14 dni, zwiększając w tym czasie swoją objętość 120-krotnie. W Polsce występuje około 20 gatunków kleszczy, natomiast realne zagrożenie dla człowieka i zwierząt stanowi kleszcz łąkowy i kleszcz pospolity. Kleszcze są wektorami wielu chorób wirusowych, pasożytniczych oraz bakteryjnych. Do transmisji zarazków dochodzi wraz z dostaniem się śliny lub zawartości przewodu pokarmowego kleszcza do organizmu żywiciela. Mniej więcej 1 na 3 kleszcze przenosi choroby groźne dla zwierząt.
Wbrew powszechnej opinii kleszcze nie przebywają na drzewach, skąd skaczą na swoich żywicieli. Bytują w strefie przygruntowej, na wysokości od 30 cm do 1,5 m (w zależności od stadium rozwojowego). Preferują trawy i krzewy, gdzie czekają na żywiciela przyczepione na spodniej stronie liścia, skąd w sposób mechaniczny ściągane są przez człowieka lub zwierzę. Obecnie kleszcze spotyka się nie tylko na granicy lasów i na łąkach, atakują także na miejskich trawnikach, skwerach, w parkach i na działkach.
Zmieniający się w Polsce klimat, a przede wszystkim łagodne zimy sprzyjają wysokiej rozrodczości kleszczy i zwiększają szanse ich przeżycia. Wysokie temperatury utrzymujące się do późnej jesieni wydłużają okres ich aktywności, a co za tym idzie możliwość znalezienia potencjalnego żywiciela jest większa.
Sezon aktywności kleszczy rozpoczyna się, gdy temperatura osiąga około 5-7oC (zazwyczaj ma to miejsce w marcu, chociaż coraz częściej już w drugiej połowie lutego do lecznicy trafiają zwierzęta zaatakowane przez kleszcze), kończy wraz z pierwszymi przymrozkami. W sezonie obserwuje się dwa szczyty wzmożonego żerowania wiosenny (kwiecień-maj) oraz jesienny (wrzesień-październik). W ciągu dni kleszcze najbardziej aktywne są rano w godzinach 8-12 oraz po południu, po godzinie 16. Obserwowana zmienność dobowa i sezonowa aktywności kleszczy wynika m.in. ze zmian temperatury, wilgotności powietrza oraz nasłonecznienia.
Cykl rozwojowy kleszcza trwa do 1- 3 lat i obejmuje trzy stadia rozwojowe: larwę, nimfę oraz postać dorosłą (tzw. imago) Przekształcenie w kolejne stadia rozwojowe jest możliwe po przynajmniej jednokrotnym pobraniu krwi żywiciela.
Ukąszenie kleszcza jest bezbolesne, ponieważ jego ślina zawiera wiele substancji chemicznych, w tym miejscowo znieczulających. Kleszcze wędrują po ciele żywiciela w poszukiwaniu miejsc ciemnych i wilgotnych, dobrze ukrwionych, gdzie skóra jest cienka i delikatna. U zwierząt najczęściej można znaleźć je pod obrożami, pod pachami i w pachwinach, w okolicach krocza, pod ogonem czy między palcami. Bardzo często występują także na pysku, głowie, uszach.
Choroby przenoszone przez kleszcze:
- Babeszjoza (piroplazmoza)
Wywoływana przez pierwotniaki z gatunku Babesia. Po przedostaniu się do organizmu żywiciela, pierwotniaki dostają się do wnętrza czerwonych krwinek, gdzie zaczynają się rozmnażać doprowadzając do rozpadu erytrocytów. Zniszczenie większej liczby erytrocytów prowadzi do anemii, uszkodzenia nerek i wątroby. Babeszjoza jest chorobą bardzo groźną, powoduje w organizmie ogromne spustoszenie, niejednokrotnie doprowadzając do śmierci zwierzęcia. Pierwsze niepokojące objawy mogą pojawić się po 3-4 dniach po wkłuciu się kleszcza ( czasami jednak występują po kilku tygodniach, co trudno skojarzyć z ukąszeniem kleszcza). Właściciela powinno zaniepokoić: nagłe osłabienie zwierzęcia, blade błony śluzowe, wysoka temperatura do 41 0C, ciemny, brązowy mocz lub brak jego oddawania, zażółcenie skóry i śluzówek.
- Borelioza (choroba z Lyme)
Borelioza jest chorobą bakteryjną wywoływaną przez krętka Borrellia burdgorferi, B.afzelii i B.garinii. Okres inkubacji choroby wynosi od 2-5 miesięcy. Charakterystyczny objaw, który pojawia się u ludzi w pierwszym stadium choroby – rumień wędrujący- u psów występuje rzadko. Zwierzęta są apatyczne, nie mają apetytu, stwierdza się wysoką temperaturę i pojawiające się okresowo kulawizny wraz z obrzękiem i silną bolesnością stawów. Objawy te mogą trwać kilka-kilkanaście dni, następnie samoistnie ustępować, by powrócić za kilka tygodni. Niekiedy dochodzi do uszkodzenia nerek, wątroby, zapalenia mięśnia sercowego oraz objawów neurologicznych ( niedowłady, paraliż, ślepota, zmiany psychiczne).
- Erlichioza
Przyczyną erlichiozy są bakterie- riketsje należące do rodzaju Ehrlichia. Objawy choroby pojawiają się po 1-4 miesiącach po ukąszeniu kleszcza. Objawy to: utrata wagi, anemia, niespecyficzne objawy neurologiczne, duszności, krwawienia z nosa, objawy okulistyczne m.in. zmętnienie rogówki, uszkodzenie śledziony i szpiku kostnego. Bakterie atakują limfocyty i monocyty.
- Anaplazmoza
Anaplazmoza jest zakaźną, wielonarządową chorobą wywoływaną przez riketsje- bakterie należące do rodzaju Anaplasma. Obecność tych drobnoustrojów najczęściej stwierdza się u psów i koni, bardzo rzadko u kotów. Bakterie atakują neutrofile (a. granulocytarna) lub płytki krwi ( a.trombocytarna). Po kilkunastu dniach od wkłucia się zainfekowanego kleszcza stwierdza się nieswoiste objawy kliniczne. Początkowo pojawia się wysoka gorączka, apatia, osłabienie. W dalszej fazie choroby dochodzi do wymiotów, biegunki, spadku masy ciała, krwawienia z błon śluzowych, powiększenia wątroby, śledziony i węzłów chłonnych. Możliwe jest także zapalenie stawów i objawy ze strony układu nerwowego np. drgawki. Charakterystyczne dla anaplazmozy jest także niedokrwistość i trombocytopenia ( zmniejszenie liczny płytek krwi).
- Kleszczowe zapalenie mózgu
Wywoływane przez wirusa z rodzaju Flavovirus. Pierwsza faza choroby trwa od 6-12 dni, podczas której stwierdza się temperaturę 39,5oC, osłabienie mięśni kończyn, nieżyt układu pokarmowego i górnych dróg oddechowych. Na około 5-8 dni następuje wyciszenie objawów choroby, po których rozwija się druga faza choroby- zapalenie ośrodkowego układu nerwowego. Charakterystyczne dla drugiej fazy choroby jest temperatura dochodząca do 41,5oC, nadwrażliwość na bodźce dźwiękowe, światło oraz zaburzenia świadomości. Nasilają się kłopoty z poruszaniem i porażenie mięśni.
Zapobieganie chorobom odkleszczowym:
- Po pierwsze: profilaktyka
Najlepszą metodą zapobiegania zakażeniom odkleszczowym jest systematyczna ochrona przed infestacją kleszczy. Nawet kilkudniowe ocieplenie w zimie może doprowadzić do uaktywnienia się kleszczy, dlatego zachęcamy do zabezpieczania zwierząt przez cały rok.
W naszej lecznicy dostępna jest szeroka gama preparatów przeciwkleszczowych: preparaty do wylewania na skórę (spot-on), spraye, obroże i tabletki do żucia. Preparaty przeciwkleszczowe charakteryzują się różnym składem, sposobem i czasem działania, najlepiej dobrać je indywidualnie do potrzeb zwierzęcia.
- Po drugie: usuwanie kleszczy
Po każdym spacerze pies lub kot powinien być dokładnie przeglądany przez właściciela pod kątem obecności kleszczy. Największe ryzyko przeniesienia czynników chorobotwórczych występuje po 36-48h od momentu rozpoczęcia żerowania, dlatego bardzo ważne jest jak najszybsze usunięcie pasożyta ze skóry. Wszczepionego w skórę kleszcza należy usunąć w całości za pomocą pęsety. Chwytamy kleszcza jak najbliżej skóry i zdecydowanym ruchem wyciągamy ( bez obracania). Należy uważać, aby nie zmiażdżyć kleszcza ( w ten sposób możemy wprowadzić bakterie i wirusy do organizmu). Miejsce po wkłuciu należy zdezynfekować. W razie wątpliwości lub problemów z usunięciem kleszcza warto zgłosić się do lekarza weterynarii, który pozbędzie się kleszcza ze skóry zwierzęcia i udzieli dalszych wskazówek.
Nie wolno smarować kleszcza żadnymi substancjami!!! Powoduje to zwrócenie treści przewodu pokarmowego wraz z patogenami do krwi żywiciela!
- Po trzecie: obserwacja czworonoga
Nie każdy kleszcz stanowi źródło zakażenia, ale jednocześnie należy pamiętać, że jeden osobnik może być wektorem kilku chorób powodując koinfekcje. Nagłe pogorszenie samopoczucia zwierzęcia po pewnym czasie od wkłucia kleszcza powinno skłonić właściciela zwierzęcia do jak najszybszej wizyty u lekarza weterynarii.
Tekst i zdjęcia: Katarzyna Kaczmarek
Mierzejewska E., Kowalec M., Bajer A.: Wektorowa rola kleszczy atakujących psy w Polsce. Wet w Praktyce, 2017, 4, 20-27.
Jackowska N. , Nalbert T. , Nagas T. : Wybrane choroby wektorowe – charakterystyka i różnicowanie. Wet w Praktyce, 2015,4, 44-49.
Adaszek L. , Dziegiel B. , Furmaga B. , Winiarczyk S. :Aktualne spojrzenie na problem boreliozy – cz.II . Wet w Praktyce, 2014,10, 74-81.
Adaszek L. , Dziegiel B. , Furmaga B. , Winiarczyk S. :Aktualne spojrzenie na problem boreliozy – cz.I . Wet w Praktyce, 2014,9, 94-100.
Stabryła M., Kalinowski P.: Diagnostyka erlichiozy u psów. Wet w Praktyce, 2014, 4, 106-107
Adaszek Ł., Wełnicka- Furmaga R., Winiarczyk S.: Babeszjoza psów. Choroba o wielu obliczach. Wet w Praktyce, 2013,3,32- 39.
Dobrzynski A.: Najniebezpieczniejsze choroby psów transmitowane przez kleszcze. Wet w Praktyce, 2013,3, 24-29.
Wojciech Z.; Sobków K.: Diagnostyka babeszjozy psów w praktyce. Życie Wet 2012 , 87,755-759.
Wojciech Z.; Wiśniewski M.: Choroby przenoszone przez kleszcze zagrażające psom w Polsce Wiad Parazytol 2006, 52, 85–92.
Wójcik-Falata A.; Szymańska J.; Buczek A.:Choroby przenoszone przez kleszcze. Zdr. Pub 2009, 213-216.
Lewandowski D.; Urbanowicz A.; Figlerowicz M.: Molekularne podłoże oddziaływań pomiędzy borrelia burgdorferi, kleszczem i kręgowcem. Post. Mikrobiol., 2013, 52, 9–16.
Łukaszewska J., Adaszek Ł., Winiarczyk S.: Obraz krwi w przebiegu anaplazmozy granulocytarnej u psów i koni. Życie Wet 2008, 83, 827-831.
Adaszek Ł.,Policht K., Górna M., Kutrzuba J., Winiarczyk S.: Pierwszy w Polsce przypadek anaplazmozy (erlichiozy) granulocytarnej u kota. Życie Wet, 2011, 86, 132-134.
Dzięgiel B., Adaszek Ł., Staniec M., Winiarczyk S.: Anaplazmoza granulocytarna u kotów Życie Wet.,2013, 88, 462-465.
